Leergang Filosofie. Deel 8 (De delen van de leergang zijn afzonderlijk te volgen)

Tijdens hun ballingschap in de jaren dertig en veertig in de Verenigde Staten werkten de joodse en Duitse denkers Max Horkheimer en Theodor W. Adorno gestaag aan het boek met als titel Dialektik der Aufklärung, dat in 1947 werd gepubliceerd bij uitgeverij Querido in Amsterdam. Mede door de maatschappelijke ontwikkelingen in de jaren zestig verscheen in 1969 een nieuwe, nauwelijks herziene uitgave, dit keer in Duitsland zelf. De kern van dit werk wordt gevormd door twee onderling samenhangende thesen: de eerste these luidt dat de mythe al verlichting is, terwijl de tweede these stelt dat de verlichting op haar beurt terugvalt in mythologie. De grote verlichtingsdenkers, denk bijvoorbeeld aan Kant, wilden de mensen weliswaar bevrijden van iedere vorm van knechting, doch in werkelijkheid verstrikte dit denken hen juist in nieuwe vormen van knechting. In hun boek houden Horkheimer en Adorno de verlichting kritisch tegen het licht, niet met de intentie om er definitief mee af te rekenen, maar om een zoektocht te starten naar wat zij een positief begrip van de verlichting noemen, een begrip dat haar zal bevrijden uit haar verstrikking in de blinde heerschappij. Tijdens het eerste deel van de cursus volgen we beide denkers op hun zoektocht, die ons bijvoorbeeld langs Odysseus, Kant, Sade en Nietzsche, maar ook de moderne cultuurindustrie voert.

De tweede helft van de cursus staat in het teken van de Franse filosoof Jacques Derrida, die onder andere naam en faam verwierf met zijn boek De la grammatologie (1967). Van Heidegger weten we dat de westerse metafysica zich kenmerkt door de zijnsvergetelheid en ook Derrida knoopt aan bij dit verhaal van het grote vergeten, alleen gaat het bij hem om de vergetelheid van het schrift. In ons westerse denken draait het allemaal om het gesproken woord, dat door Derrida ‘la parole pleine’ wordt genoemd, dat wil zeggen een woord dat de betekenis volledig omvat en zeker niet is aangewezen op het schrift. Het gezicht dat de metafysica ons toont is dat van het ‘logocentrisme’, dat tegelijkertijd een ‘phonocentrisme’, een verheerlijking van de stem is. Voor het schrift is slechts een secundaire rol weggelegd in het hele proces van betekenisgeving, vandaar dat Derrida in dit geval spreekt van een betekenaar van de betekenaar (zie ook Aristoteles en De Saussure), een betekenaar die volledig uitwendig blijft aan de betekenis. Tegen het vigerende verhaal van het grote vergeten brengt de Franse denker zijn wetenschap van het schrift (la grammatologie) in stelling waarin wordt gestreefd naar een rehabilitatie van het schrift en wordt getoond dat dit schrift niet iets secundairs, maar juist een oorsprong is. Tijdens de colleges moet eerst en vooral duidelijk worden wat deze wetenschap van het schrift is en wat Derrida onder het schrift verstaat.

sluiten